Σεπτεμβριανά 1955: Το πογκρόμ και η βρετανική υποκίνηση

Στις αιτίες του προγκρόμ κατά των Ρωμιών της Πόλης τον Σεπτέμβρη 1955 αλλά και στη βρετανική υποκίνηση της ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης με αφορμή τη διένεξη για το Κυπριακό μελέτησε η Τουρκάλα ιστορικός Dilek Güveν(1). Σε συνέντευξη που έδωσε στον Αρμένιο δημοσιογράφο και διευθυντή της εφημερίδας AGOS, Hrant Dink, πριν αυτός δολοφονηθεί από τους ακροδεξιούς παρακρατικούς της «Εργκενεκόν», αναφέρθηκε αναλυτικά στην ανάμειξη αυτή:

Κατά βάση υπάρχει μια κοινή παραδοχή σε όσους έζησαν τα γεγονότα ότι πρόκειται για όνειδος, «μαύρη κηλίδα» ή «κακές μέρες» τα χαρακτήριζαν. Βεβαίως υπάρχουν κι εκείνοι που λένε πως κι οι Ρωμιοί στην Κύπρο έκαναν «το και το», προσπαθώντας από κάπου να αντλήσουν κάποια δικαιολογία. Σίγουρα όμως δεν υπάρχει καθόλου σκέψη να ιδωθούν υπό το πρίσμα που εγώ ανέφερα: Ως μια ενιαία γραμμή που ξεκινά από την εποχή του «Ένωση και Πρόοδος».

Ως κυρίως αίτιο φαίνεται το Κυπριακό, όμως στην πραγματικότητα είναι η περίοδος οικοδόμησης εθνικού κράτους. Μπορούμε να ξεκινήσουμε από τους εκτοπισμούς πληθυσμών του 1915, το Φόρο Περιουσίας, τα γεγονότα της Θράκης. Όλα είναι κι από μία περίοδος. Κατά τα Σεπτεμβριανά δεν χτυπήθηκαν μόνο οι Ρωμιοί. Αν δούμε τους αριθμούς πρόκειται για 60% Ρωμιούς, 20% Αρμενίους, 12% Εβραίους. Το εκτός Ρωμιών ποσοστό δεν είναι τυχαίο. Στους καταλόγους που κρατούσαν (σ.σ. οι επικεφαλής των επεισοδίων) υπήρχαν και τα αρμενικά καταστήματα και οι αρμενικές οικογένειες. Εάν περιορίσουμε την αιτία στο Κυπριακό, τι δουλειά είχαν οι Αρμένιοι στους καταλόγους;

Όπως είναι γνωστό, υπάρχει μια «Έκθεση Μειονοτήτων» που συνέταξε το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα τη δεκαετία του ’40. Σύμφωνα με αυτήν: «έχουμε συνάξει όλες τις μειονότητες στην Πόλη και είναι απαραίτητο, με κάποιο τρόπο, να μειώσουμε τον αριθμό τους». Κατά τη γνώμη μου η πραγματική αιτία των Σεπτεμβριανών δεν είναι το Κυπριακό, άλλα το ότι οι μειονότητες είχαν συγκεντρωθεί στην Πόλη.

Η εμπλοκή της Βρετανίας

(…) Όταν το 1950 ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας είπε ότι «δεν υπάρχει για μας θέμα Κύπρου», δεν είχε αρέσει στους Άγγλους διότι την εποχή εκείνη η Κύπρος ήταν αποικία τους. Όλος ο κόσμος ήταν ενάντιος στην κυβέρνηση της Αγγλίας, κι αυτή μεταξύ 1950 και 1955 είχε στηρίξει την πολιτική της στο πώς θα κατόρθωνε να τραβήξει την Τουρκία μέσα στο πρόβλημα και να την καταστήσει συνομιλητή της Ελλάδας. Αυτό ήταν το σχέδιό της. Τον Αύγουστο του 1955 αποφασίστηκε η Διάσκεψη του Λονδίνου. Όταν μελετάμε τα απομνημονεύματα των πολιτικών της Αγγλίας, συναντάμε την εξής λεπτομέρεια: «Εμείς ως Αγγλία δεν επιθυμούσαμε καθόλου συμφωνία. Σημαντικό για μας ήταν όχι να αποτελέσουμε μέρος του προβλήματος, αλλά να καταστήσουμε αντιμαχόμενες πλευρές την Τουρκία και την Ελλάδα».

Υπάρχουν στα αγγλικά αρχεία έγγραφα στα οποία τίθεται το ερώτημα, πόσο ωφέλιμο θα ήταν για την Αγγλία εάν υπήρχε στην Πόλη κάποιος ξεσηκωμός εναντίον των Ρωμιών. Να αναφέρω και το πλέον συνταρακτικό. Ένα χρόνο πριν από τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου, φθάνει στο Υπουργείο Εξωτερικών της Αγγλίας από το αγγλικό προξενείο της Αθήνας τηλεγράφημα, το οποίο αναφέρει: «Οι σχέσεις Τουρκίας και Ελλάδας είναι άριστες. Εάν όμως γίνει κάτι στην οικία του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, θαυμάσια μπορεί να γίνουν όλα άνω κάτω».

Ενδιαφέρον δεν είναι; Υπάρχει τέτοιο έγγραφο. Στη διοργάνωση των γεγονότων υπάρχει αγγλική προτροπή. Και τα γεγονότα βολεύουν τους Άγγλους. Στα γεγονότα αυτά, για τις επιθέσεις στους Αρμένιους και τους Εβραίους, αναφέρεται μόνον πως «Τούρκοι και Έλληνες αρπάχτηκαν για το Κυπριακό».

(1) H Dilek Güven γεννήθηκε στο Μπραουνσβάιγκ της Γερμανίας. Σπούδασε Ιστορία στο Πανεπιστήμιο του Ανόβερου και εκπόνησε το έργο Εθνικισμός, κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες, που αποτελεί τη διδακτορική της διατριβή, στο Πανεπιστήμιο του Μπόχουμ. Διδάσκει Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Σαμπαντζί της Κωνσταντινούπολης

* Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός

Το πογκρόμ με αριθμούς​

Το κόστος για την ελληνική μειονότητα της Κωνσταντινούπολης ήταν μεγάλο. Μέσα σε λίγες ώρες, σαράντα πέντε ελληνικές κοινότητες καταστράφηκαν και λεηλατήθηκαν. Το οικονομικό κόστος των ζημιών ανήλθε σε 150 εκατομμύρια δολάρια, σύμφωνα με διεθνείς οργανισμούς, ενώ η ελληνική κυβέρνηση τις υπολόγισε σε 500.000.000 δολάρια. Η οικονομική αιμορραγία και ο φόβος ανάγκασαν χιλιάδες Έλληνες της Πόλης να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα.

Τα γεγονότα της 6ης προς την 7η Σεπτεμβρίου του 1955 προκάλεσαν:

Το θάνατο 16 Ελλήνων και τον τραυματισμό 32. * Το θάνατο ενός Αρμενίου. * Το βιασμό 12 Ελληνίδων. * Το βιασμό αδιευκρίνιστου αριθμού ανδρών (εξαναγκάστηκαν να υποστούν περιτομή).

Την καταστροφή: 4.348 εμπορικών καταστημάτων * 110 ξενοδοχείων * 27 φαρμακείων * 23 σχολείων * 21 εργοστασίων *73 εκκλησιών * 1.000 περίπου κατοικιών, όλα ελληνικής ιδιοκτησίας.

Μετά το πογκρόμ πολλοί Έλληνες εκδιώχθηκαν από τις δουλειές τους: 2.000 τσαγκάρηδες, 2.000 επιπλοποιοί, 2.700 εργαζόμενοι σε εστιατόρια, 500 εργάτες σε σοκολατοποιίες, 400 τυπογράφοι, 400 εργάτες σε εργοστάσια ελαστικών, 350 εργαζόμενοι σε υφαντουργεία, 150 εργαζόμενοι σε χυτήρια. Αργότερα, το τουρκικό κράτος διά του προέδρου Τζελάλ Μπαγιάρ υποσχέθηκε αποζημίωση για την καταστροφή των ελληνικών περιουσιών. Στην καλύτερη των περιπτώσεων δεν ξεπέρασε το 20% των απαιτήσεών τους, με δεδομένο ότι τα περιουσιακά τους στοιχεία είχαν υποτιμηθεί δραματικά.

Πολλές λεπτομέρειες για τα Σεπτεμβριανά ήλθαν στο φως το 1961, κατά τη διάρκεια της δίκης για εσχάτη προδοσία του πρωθυπουργού Αντνάν Μεντερές, ο οποίος ανατράπηκε από τους στρατιωτικούς και κατέληξε εν τέλει στην αγχόνη. Ο Μεντερές δήλωσε δημοσίως ότι τόσο η έκρηξη στο προξενείο της Θεσσαλονίκης όσο και το πογκρόμ ήταν προσχεδιασμένα από τον ίδιον και τα στελέχη του Κεμαλικού Κόμματος που είχε την εξουσία. Μια άλλη συνέπεια των Σεπτεμβριανών ήταν ότι με αφορμή τα γεγονότα ο τουρκικός στρατός επέβαλε την παρουσία του στα πολιτικά δρώμενα της Τουρκίας.